Sambandsslitin við Danmörku og stjórnarskrá lýðveldisins

Sambandslögin frá 1918 kváðu á um það að danska þingið eða Alþingi gætu hvort um sig krafist endurskoðunar á ríkjasambandinu eftir árslok 1940 að uppfylltum ákveðnum skilyrðum. Í kjölfar þess að Þjóðverjar hernámu Danmörku þann 9. apríl 1940 tóku Íslendingar utanríkismálin í sínar hendur. Mánuði síðar var Ísland hernumið af Bretum. Vorið 1941 lýsti þingheimur því yfir að Ísland hefði öðlast rétt til sambandsslita sökum þess að Danir væru ekki í stakk búnir til að fara með þau mál Íslendinga sem kveðið var á um í sambandslagasamningnum og yrði hann því ekki endurnýjaður. Ríkisstjóri skyldi kosinn af Alþingi til að fara með æðsta vald í málefnum ríkisins og stefnt skyldi að lýðveldisstofnun í kjölfar formlega sambandsslita við Danmörku.

Þann 22. maí 1942 kaus Alþingi fimm manna milliþinganefnd til þess að „að gera tillögur um breytingar á stjórnskipunarlögum ríkisins í samræmi við yfirlýstan vilja Alþingis um, að lýðveldi verði stofnað á Íslandi“. Í nefndinni sátu: Gísli Sveinsson, sem jafnframt var formaður, Bjarni Benediktsson, Stefán Jóhann Stefánsson, Jónas Jónsson og Hermann Jónasson. Uppkast að frumvarpi um nýja stjórnarskrá var tilbúið um miðjan júlí, en ekki þótti ráðlegt að leggja það fram að svo stöddu þar eð Bretar og Bandaríkjamenn voru andsnúnir því að hraða viðskilnaðinum við Dani. Áformin mættu einnig nokkurri andstöðu innanlands.

Haustið 1942 var samþykkt þingsályktunartillaga um fjölgun nefndarmanna úr fimm í átta í stjórnarskrárnefndinni og áttu þá allir þingflokkar tvo fulltrúa í nefndinni. Eftirtaldir voru tilnefndir til viðbótar í nefndina: Áki Jakobsson, Einar Olgeirsson og Haraldur Guðmundsson. Í apríl 1943 skilaði nefndin forsætisráðherra áliti og frumvarpi að stjórnarskrá sem lagt var fyrir Alþingi Íslendinga. Þann 8. mars 1944 samþykkti Alþingi stjórnarskrá lýðveldisins Íslands sem tók gildi þann 17. júní 1944, á afmælisdegi Jóns Sigurðssonar. Þar með varð Ísland að lýðveldi með þingbundinni stjórn og þjóðkjörnum forseta.

Minnispunktar og fleiri skjöl Bjarna vegna sambandsslitanna.

Vélrituð uppköst að Stjórnarskrá Íslands með handskrifuðum athugasemdum og viðaukum Bjarna.

Stjórnarskráin eins og hún leit út í fórum Bjarna Benediktssonar árið 1944.

Heimild: „Ágrip af þróun stjórnarskrárinnar“. Unnið að beiðni nefndar um endurskoðun stjórnarskrár lýðveldisins Íslands (Desember 2005) http://www.stjornarskra.is